گلستان

موقعیت و وسعت : استان گلستان در قسمت شمالی کشور، بین عرض جغرافیایی ۳۶ درجه و۳۰ دقیقه تا ۳۸ درجه و۸ دقیقه شمالی و طول جغرافیایی ۵۳ درجه و ۵۷ دقیقه تا ۵۶ درجه و ۲۲ دقیقه شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است . این استان از شمال به جمهوری ترکمنستان، از غرب به استان مازندران و دریای خزر، از جنوب به استان سمنان و از شرق به استان خراسان شمالی محدود می شود .
مساحت استان ۲۲۰۲۲ کیلومتر مربع بوده و حدود ۳۳/۱ درصد از کل مساحت کشور را به خود اختصاص داده است. از این محدوده ۱۱۲۶۰۰۰ هکتار را مرتع و ۴۳۰۰۰۰ هکتار را جنگل و در مجموع حدود ۷۰ درصد از سطح استان را منابع طبیعی تشکیل میدهند .
این استان بدلیل برخورداری از شرایط ویژه و متنوع آب و هوایی همچون آب و هوای معتدل کوهستانی، بیابانی و نیمه بیابانی قدمت تاریخی هفت هزار ساله و وجود بیش از هزار اثر تاریخی و فرهنگی ارزشمند اعم از ابنیه تاریخی، اماکن مذهبی، تپه ها و محوطه های باستانی و تاریخی، آرامگاه ها، برج ها، پل های تاریخی، مساجد و امامزاده ها و بافت های قدیم شهری، کاروانسراها، قلعه ها، غارها و مدارس علوم دینی، دارا بودن مناظر بدیع و چشم اندازهای طبیعی نظیر کوه، جنگل، جلگه، دشت، صحرا، دریاچه، خلیج، جزیره، آبشار، تالاب، دهکده ییلاقی، جایگاه ویژه ای در عرصه میراث فرهنگی و  وضعیت گردشگری کشور ایجاد نموده است.
مسافت این استان تا تهران حدود ۳۸۰ کیلومتر و تا مشهد ۵۵۰ کیلومتر است .

رودها:
رودهای جاری استان که تعداد آن بالغ بر ۴۰ رود است و عموما“ ار جنوب به شمال و از شرق به غرب جریان دارند از شریانهای اصلی و ارزشمند حیات اقتصادی بویژه در عرصه کشت انواع محصولات کشاورزی استان به شمار می آیند. در این میان سه رود مهم اترک ، گرگان و قره سو که از جمله رودهای دائمی استان می باشند. همواره بخش های مختلف اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی استان را  تحت شعاع خود قرار داده اند .
۱- رود اترک : وجه تسمیه این رود برگرفته از (اتراک ) جمع ترک می باشد. علت آن است که در طی دوران مختلف تاریخی بعد از اسلام ،  ترکها (شاخه ی اوغوزها) در کناره های آن می زیستند. رود اترک یکی از طولانی ترین رودهای کشور محسوب می شود که از ارتفاعات هزار مسجد خراسان شمالی سر چشمه می گیرد. طول آن ۵۴۵ کیلومتر بوده و تقریبا“ ۱۲۰ کیلومتر از رود، مرز دو کشور ایران و ترکمنستان را شامل می شود. جهت این رود شرقی – غربی می باشد که پس از عبور از مناطق کوهستانی به تپه ماهورهای کم ارتفاع مرزی و دشت سرازیر شده و در محلی بنام«چات»  ( مرز ایران و ترکمنستان) رشته فرعی سومبار به آن می پیوندد. رود اترک در خاک ترکمنستان در خلیج حسنعلی به دریای مازندران می ریزد. مهمترین شاخه های آن شامل سومبار، آجی سو، آقسو، خسرتوت، گرگانلی وگوگول چای می باشد. سطح حوضه آبریز رودخانه اترک در خاک ایران دارای ۲۶۹۰۰ کیلومتر مربع  می باشد. این رود تأثیر به سزایی در کشت محصولات کشاورزی داشته و یکی از عوامل توسعه اقتصادی استان در نواحی شمالی و شمال شرقی به شمار می آید.

۲- رود گرگان : این رود خانه با طول حدود ۳۰۰ کیلومتر و با حوضه آبریز ۱۰۲۵۰ کیلومتر مربع از دامنه های شمالی البرز شرقی و دامنه های غربی ارتفاعات خراسان شمالی سر چشمه می گیرد و از به هم پیوستن رودهای زاو، دوغ، چهل چای، زطرین گل، تیل آباد، رامیان، محمدآباد و… تشکیل می شود. جهت جریان آب رودخانه ها از شرق به غرب می باشد و شاخه های آن از رشته کوه البرز سرچشمه گرفته و از جنوب به شمال جریان دارند و پس از عبور از شهرهای گنبد کاووس و آق قلا در غرب خواجه نفس با تشکیل دلتای بزرگی به دریای مازندران می ریزد. متوسط آبدهی سالانه آن حدود ۹۲۰ میلیون متر مکعب می باشد که حدود ۴۲۰ میلیون متر مکعب آن به مصرف کشاورزی می رسد. در استان گلستان  به منظور بهره برداری بیشتر از  آب برای توسعه کشاورزی، سد وشمگیر و گلستان ۱ و۲ بر روی رود گرگان و شاخه های آن احداث شده است. ناحیه ای که این رودخانه در آن جریان دارد جدای از اینکه یکی ازحاصلخیزترین مناطق کشاورزی استان و کشور را تشکیل می دهد منشاء و منبع تحولات عظیم تاریخی و اجتماعی در طی دوره های مختلف بوده است

۳- رود قره سو :  شاخه ی اصلی این رودخانه از ارتفاع ۲۹۰۰ متری کوه های اسب چر، سو س و قزیمان سرچشمه می گیرد و  بعد از پیمودن چشمه سارها و شاخه های فرعی بنام رودخانه باغشاه و کمی پایین تر به نام گرماب دشت سرانجام با سایر شاخه های فرعی، رودخانه قره سو را تشکیل می دهد . طول آن ۱۶۰ کیلومتر و در جنوب استان با جهت شرقی- غربی جریان دارد. از مهمترین شاخه های آن می توان به گرماب دشت، چهل چهار آب، شصت کلا، فسن رود ، النگ دره، نوشن و زیارت اشاره نمود . این رود بعد از پیمودن از چند دهستان بین بندر ترکمن و بندر گز در کنار روستای قره سو به خلیج گرگان می ریزد .
با توجه به اینکه حاصلخیزترین خاک زراعی دشت گرگان در این حوزه واقع شده است. اکثریت اراضی زراعی این حوزه، سالی دوبار کشت می شود . این رود از یک سوی مهمترین منبع تغذیه کننده خلیج گرگان بوده واز سوی دیگر یکی از مراکز عمده تکثیر انواع ماهیان استخوانی نظیر ماهی کلمه، ماهی سفید، سیم، کپور وکفال می باشد. به منظور تأمین آب آشامیدنی شهر گرگان و آبیاری زمین های کشاورزی، سد کوثر برروی رود گرمابدشت از شاخه های اصلی قره سو احداث شده است.

ناهمواریها:
تقریبا در سراسر استان شیب زمین از ارتفاعات به سوی جلگه و دریای خزر کاهش می یابد.
ناهمواریهای استان را می توان به سه ناحیه ی کوهستانی، کوهپایه ای و جلگه ای تقسیم کرد .

۱- ناحیه ی کوهستانی : این ناحیه بخشی از رشته کوه های البرز شرقی است که از غرب به شرق امتداد دارد و به تدریج به سوی شمال شرقی متمایل شده است و از ارتفاع آن کاسته می شود. این کوهها از منطقه هزار جریب (استان مازندران ) شروع شده وبه صورت نواری هلالی شکل در شرق و شمال شرقی به کوههای آلاداغ، بینالود، هزار مسجد می پیوندد.

۲- ناحیه ی کوهپایه ای : این ناحیه بیشتر در جنوب و شرق استان و در دامنه ارتفاعات قرار دارد. در این ناحیه به دلیل نفوذ پذیری زیاد رسوبات، سفره های زیر زمینی آب فراوانی وجود دارد که به صورت چاه و قنات مورد استفاده قرار می گیرند .
۳- ناحیه ی جلگه ای : هم زمان با عقب نشینی آب دریای خزر به دلیل تغییر شرایط آب وهوایی، فرسایش شدید آبی و تراکم آبرفت رودها، اراضی جلگه ای وسیع و نسبتا همواری به وجود آمده است .
درسرزمین های پست و جلگه ای استان، رسوبات ضخیم ریزدانه ای به نام لس (loss )- که ازنظرکشاورزی و تهیه آجر و سفال اهمیت فراوان اقتصادی دارد – پوشانده است .
در واقع ناهمواری های استان گلستان هم چون سایر نواحی البرز، در اواخر دوره ترشیاری، شکل نهایی را به خود گرفته است. هم چنین می توان گفت که فرسایش نقش اصلی را در تغییر شکل کنونی ناهمواری ها  داشته است .
از مهمترین ارتفاعات آن به قله شاهوار (۳۹۴۵ متر)، شاهکوه (۳۷۰۰ متر) و قلعه ماران (۳۰۱۰ متر )، کوه وج متو و چالو(۲۷۵۸ متر )، قله چالویی(۳۷۵۰ متر )ؤشمشیربروقزلق(۲۸۵۰ متر )، قله خوش ییلاق(۲۸۰۲ متر) و کورخوددرشرق گنبد کاووس(۲۸۱۹ متر) اشاره نمود.

پوشش گیاهی :
با توجه به موقعیت جغرافیایی، شرایط آب و هوایی و جنس خاک، استان گلستان از پوشش گیاهی متنوعی از قبیل جنگل انبوه، چمنزار و استپ بر خوردار است. مجاورت دریای خزر و رشته کوه های البرز سبب شده است که به تبعیت از آب وهوا در دامنه شمالی البرز از خط ساحلی دریای خزر تا قلل مرتفع بر حسب افزایش ارتفاع، پوشش گیاهی متنوعی به صورت نوارهای مشخصی بوجود آید .
ارتفاعات بالا  ( بیش از ۱۰۰۰ متر ) پوشیده از چمنزارها و مراتع کوهستان  است، ارتفاعات  متوسط ( کمتر از ۱۰۰۰ متر) به کوهپایه ها و پوشیده از جنگلهای انبوه  بزرگ است که بیشترین گونه های درختی آن را راش و توسکا و افرا و ممرز تشکیل می دهد و از کوهپایه ها به طرف شمال (جلگه)، کشاورزی و سپس از حدود شمال گرگان رود تا مرز ترکمنستان بیشتر از گیاهان مراتع استپی پوشیده شده است. در ناحیه مرتفع جنوبی، جنگلهای سوزنی برگ ارس به زیبایی های منطقه افزوده است .

پوشش جانوری :
تعدد و تنوع فراوان جوامع و گونه های گیاهی در استان گلستان موجب ایجاد زیستگاههای مناسب برای زندگی انواع پستانداران شده است. در مناطق جنگلی، گونه هایی مانند مرال (گاوکوهی ) وشوکا، در نواحی استپی قوچ و میش، در زیستگاههای صخره ای کل و  بز و در نواحی دشتی  آهو زندگی می کنند. همچنین  پلنگ، گراز، خرس قهوه ای ، گرگ ، شغال ، گربه و پالاس از گونه هایی هستند که در اکثر مناطق به ویژه در حوزه پارک ملی گلستان یافت می شوند . جوندگان کوچک اندامی نظیر روباه، گربه های وحشی، خرگوش، خارپشت، گراز، شغال و موشهای صحرایی در اطراف تالابهای شمالی گنبد کاووس زیست می نمایند . همچنین مناطق مختلف استان ، زیست انواع پرندگان می باشد . در دشتهای ترکمن صحرا یک نوع کوکر بنام کوکر شکم سفید از جمعیت بالایی برخوردار است و دیگر پرندگان همچون چکاوکها ، دراج ، هوبره ، پرندگان مهم شکاری از قبیل عقابها، سارگپها ، بالابان ، قرقی ، دلیجه وغیره موجود می باشند . در حواشی مناطق جنگلی و کوهستانی ،  پرندگانی از قبیل قرقاول ، هما ، دالها ، کبک دری ، کبک معمولی ، تیهوو پرندگان پا سری فرم و دیگر گونه های خشک زی زیست می کنند .
لاک پشتها ، مارها و سوسمارها از جمله دوزیستان و خزندگان هستند که در مناطق گوناگون بویژه در اطراف تالابها انتشار گسترده ای پیدا کرده اند  .
مهمترین منابع شیلاتی در محدوده جنوب شرقی دریای خزر (استان گلستان ) به سه گروه عمده ماهیان خاویاری ،ماهیان استخوانی وکیلکا ماهیان تقسیم می شوند . دریای خزر زیست بوم حدود ۹۰ درصد از ذخایر ماهیان خاویاری ( تاسماهیان ) جهان می باشد . در این منطقه استحصال خاویار از انواع گونه های با ارزش دریای خزر شامل فیل ماهی ، تاس ماهی ( قره بورن ) ، چالپاش ، شیب و دراکول ( ازون برون ) انجام می گیرد .
خاویار یکی از منابع مهم در آمد دولت در بخش صادرات غیر نفتی را  تشکیل می دهد .
استان گلستان به سبب برخورداری از اقلیم های متنوع در سالهای اخیر قدمهای موثری در بخش تولید و تکثیر ماهیان گرم آبی و سرد آبی وپرورش میگو بر داشته است .

وضعیت زیستگاه ها و محیط های طبیعی استان :

۱- جنگلها : براساس آمار سال ۱۳۸۰ اداره کل منابع طبیعی استان گلستان ، وسعت جنگلهای این استان معادل ۳۷۹۲۷۳ هکتار اعلام شده است  که حدود۲۰ درصد مساحت استان را شامل می شود این جنگلها که از گلوگاه در غرب تا گلیداغ در شزق گسترش دارد ، دارای سه چهره متفاوت مرطوب ، نیمه مرطوب و نیمه خشک است . جنگلها با توجه به کیفیت و نوع آن به سه گروه تجاری ، حفاظتی و مخروبه تقسیم می گردند .
جنگلهای استان یکی از مهمترین و ارزشمندترین جنگلهای تجاری و صنعتی محسوب می شوند.گونه های بسیار با ارزشی چون بلند مازو ، راش ، توسکا ، افرا ، ملچ ، نمدار ، ممرز ، ون ، گردو و بارانک در این جنگلها وجود دارد که از نظر زیست محیطی و اقتصادی دارای اهمیت فراوان می باشد .
علاوه بر گونه های فوق به گونه کم یاب سرخدار اشاره کرد که به صورت نسبتا خالص و انبوه در محدوده ای از جنگلهای علی آباد وجود دارد. از گونه های کم یاب دیگر می توان به ذربین و سرونوش اشاره کرد .
از مجموع وسعت فوق الذکر جنگلهای طبیعی استان حدود ۷۵/۶۵ درصد آن تجارتی ۴۶/۱۸ درصد حفاظتی ، ۷۹/۱۵ درصد مخروبه و اراضی جنگلی است . بنابرین درصد قابل توجهی از جنگل های استان می تواند مورد استفاده تجاری قرار گیرد که این نکته به لحاظ توسعه اقتصادی بسیار حائز اهمیت است .رویشگاه جنگلی استان از ارتفاع ۳۰۰ متری تا ۲۵۰۰ متری ادامه دارد .
۲- مراتع : مراتع همانند جنگلها از مهمترین منابع طبیعی تجدید شونده کشور محسوب می شود. مدیریت سازنده در این بخش می تواند به توسعه اقتصادی بویژه در بخش دامداری استان کمک شایانی فراهم نماید . بر اساس اطلاعات موجود ، در سال ۱۳۸۰ مساحت کل مراتع استان ۱۱۲۶۰۰۰ هکتار برآورده شده است که این میزان حدود ۲۵/۱ درصد از مساحت کل مراتع کشور را شامل می شود . بیش از ۵۱ درصد وسعت استان گلستان را مراتع پوشانده است و سالانه۰۰۰/۵۰۰/۲ واحد دامی از این مراتع تغذیه می شوند .
از نظر موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی ، مراتع استان گلستان را می توان به سه گروه عمده مراتع ییلاقی ، قشلاقی و میان بند تقسیم نمود .
مراتع ییلاقی :  در قسمت جنوب جنگلهای استان واقع شده و مساحتی در حدود ۲۵۰ هزار هکتار را شامل می شود . این مراتع همه ساله از اواسط بهار مورد تعلیف احشام دامداران کردکوی ، گرگان ، علی آباد و  مینودشت  قرار می گیرد .

مراتع قشلاقی : بخش قابل ملاحظه ای از مراتع استان را که حدود ۷۶۹ هزار هکتار می باشد را تشکیل می دهند و عمدتا در مناطق دشتی و در شمال استان تا نوار مرزی ادامه می یابد .
این مراتع همه ساله مورد تعلیف دامداران بومی داشلی برون ، گنبدکاووس ، مراوه تپه ، علی آباد  و عشایر شمال خراسان قرار می گیرد .
وسعت مراتع میان بند حدود ۸۰ هزار هکتار بر آورد می گردد و شامل مراتعی است که در زمان کوچ دامداران و عشایر از ییلاق به قشلاق و بالعکس مورد استفاده قرار می گیرد .
بهره برداران از مراتع مذکور را قومیتهای مختلف از جمله کرد و عشایر شمال خراسان ، ترکمن ، شاهرودی ،بومی و… تشکیل می دهند .

نژاد :
«آمارد ها » یا به قولی « مرد ها » از اقوام بومی این منطقه قبل از ورود آریائیها به شمار می آیند .
آنها در شرق « کادوسی ها » و « تپوری ها » می زیستند . منطقه تحت تصرف آنها از شرق به خراسان و از غرب به مناطق قفقاز محدود میشد . شیوه زندگی آنها بر پایه کوچ نشینی و دامداری استوار بود .
بنا بر نوشته ها و منابع تاریخی « داهه ها » ( قبیله ای از اقوام پرنی ) از اجداد اشکانیان به شمار می آیند  که در شمال گرگان می زیستند و مدت زیادی حوزه گرگان را تحت تصرف خود داشتند .
در دوره اسلامی با افزایش مهاجرت اقوام مختلف به علل سیاسی و اجتماعی به این منطقه شاهد انواع گوناگون از نژادها و اقوام هستیم . مازندرانی ها با منشاء تپوری در شهرهای گرگان، کردکوی، بندرگز و ترکمن ها از نژاد زرد و شاخه ای از ترکان اوغوز در شهر های گنبد کاووس، کلاله،  آق قلا، بندرترکمن و سیستانی ها، بلوچ ها از اقوام سکاها در شهرهای علی آبادکتول، گنبدکاووس، کلاله، مینودشت، آزادشهر، رامیان و گرگان و همچنین اقوام هیرکانی یا گرگانی که عمدتا“ در شهر گرگان زندگی می نمایند .