نقش رستم نام مجموعه باستانی در شهرستان مرودشت استان فارس ایران است که یادمان‌هایی از ایلامیان، هخامنشیان وساسانیان را در خود جای داده‌است. آرامگاه چند تن از پادشاهان هخامنشی (از جمله داریوش بزرگ و خشایارشا)، نقش برجسته‌هایی از وقایع مهم دوران ساسانیان (از جمله تاجگذاری اردشیرپاپکان و پیروزی شاپور اول بر امپراتوران روم)، بنایی موسوم به کعبه زرتشت و نقش‌برجسته ویران‌شده‌ای از دوران ایلامیان در نقش رستم قرار دارد.
نقش رستم در شمال مرودشت در فاصله ۶ و نیم کیلومتری ازتخت جمشید واقع شده‌است و نام آن مانند نام‌های تخت جمشید، نقش رجب و بسیاری نام‌های مکان‌های تاریخی دیگر، ارتباط مستقیم تاریخی با آثار موجود در آن ندارد. با توجه به وجود ۴ آرامگاه بطور دقیقی به شکل صلیبی و با دقت هندسی زیادی تهیه شده اند عده ای این اشکال را نمادهای میترایی می دانند و این دیواره را دیواره صلیب آریایی نامیده اند.
آرامگاه چهار پادشاه هخامنشی در نقش رستم جای گرفته‌است. هر چهار آرامگاه، در دخمه‌های صلیبی‌شکل و در دل کوه با ارتفاع قابل توجهی از سطح زمین قرار دارند. در آئین زرتشت، که دین رسمی دودمان هخامنشی بود، «خاک» عنصری مقدس شمرده می‌شد و از این روی مردگان را در خاک دفن نمی‌کردند. گذاشتن جسد پادشاهان هخامنشی در سینه کوه، از ابتکارات داریوش بزرگ و منطبق با آئین زرتشت بوده‌است.
- آرامگاه داریوش اول: از بین چهار آرامگاه موجود، فقط این آرامگاه کتیبه دارد و تعلق آن به داریوش اول محرز است. در شاخه بالایی آرامگاه، شاه با لباس پارسی و کمان به دست بر روی سکویی سه پله ایستاده و در حال انجام مراسمی است که می‌تواند شاهی یا مذهبی باشد. تصویرفروهر در بالای سر و پیشاپیش پادشاه قرار گرفته‌است و شاه دست خود را به علامت احترام رو به این تصویر گرفته. سی تن از نمایندگان قبایل مختلف تخت شاهی و سکوی سه پله روی آن را حمل می‌کنند.
- در قسمت میانی آرامگاه حفره‌ای وجود دارد که ورودی آن مشابه درها و سرستون‌های هخامنشی در سنگ حجاری شده و نمایی از یک ساختمان مشابه ساختمان‌های تخت‌جمشید را نشان می‌دهد.
درون حفرهٔ آرامگاه سه اتاقک در دل کوه کنده شده‌است که در هر یک سه گور صندوق مانند قرار دارد. تمام این اتاقک‌ها و گورها خالی‌اند و احتمالاً توسط لشکر اسکندر غارت شده‌اند.
- آرامگاه خشایارشا
- این آرامگاه در سمت راست آرامگاه داریوش اول قرار گرفته و بجز فقدان کتیبه و برخی اختلاف‌های جزئی در نقش‌های برجسته، کاملاً مشابه آن آرامگاه است. از میان آرامگاه‌های چهارگانه مورد بحث، آرامگاه خشایارشا بهتر از همه حفظ شده‌است و جزئیات سنگ‌تراشی‌های آن سالم مانده‌اند.
- معماری داخل حفرهٔ آرامگاه با آرامگاه داریوش اول تفاوت‌های اساسی دارد
- آرامگاه اردشیر اول
- این آرامگاه در سمت چپ آرامگاه داریوش اول واقع شده‌است.
- آرامگاه داریوش دوم
- این آرامگاه غربی‌ترین (منتهی الیه سمت چپ) آرامگاه هخامنشی نقش رستم است و آن را به داریوش دوم منتسب می‌دانند.
یادمان‌های ساسانی
- تاجگذاری اردشیر بابکان
- این یادمان در گوشه شرقی محوطه در ارتفاع دو متری از سطح زمین قرار گرفته و با توجه به کتیبه‌های آن به سه زبان قارسی میانه، پارتی و یونانی، صحنه‌ای را نشان می‌دهد که اردشیر بابکان (سمت راست) دارد حلقه شاهی را از اهورامزدا (سمت چپ) دریافت می‌کند؛ هم شاه و هم اهورامزدا سوار بر اسب‌اند و زیر پای اسب هرکدام یک نفر افتاده‌است. فرد زیر پای اسب اردشیر باید اردوان (آخرین شاه اشکانی) باشد و دیگری اهریمن.
- پیروزی شاپور اول بر امپراتوران روم
- این یادمان نزدیک به سطح زمین و در فاصلهٔ ده متری سمت چپ مقبرهداریوش اول قرار گرفته‌است و شکست والرین و فیلیپ عرب از شاپور اول را نشان می‌دهد. کرتیر موبد بانفوذ عصر ساسانی پشت سر شاه قرار گرفته و مچ دست والرین در دست شاه است.
- بهرام دوم و درباریان او
- این یادمان سمت راست یادمان تاجگذاری اردشیر بابکان قرار گرفته و بر روی نقش برجسته دیگری قرار دارد که احتمالاً مربوط به عیلامیان است. در این یادمان بهرام دوم و همراهان او نقش بسته‌اند و بجز شاه بقیه به حالت نیم‌تنه حجاری شده‌اند.
- نبرد بهرام دوم با دشمنان
- درست زیر آرامگاه داریوش اول یادمانی با دو صحنه جنگ قرار گرفته‌است که بخش پایینی آن مربوط به بهرام دوم و بخش بالایی احتمالاً مربوط به بهرام سوم است.
- به شاهی رسیدن نرسی
- سمت راست آرامگاه داریوش اول یادمانی قرار دارد که به شاهی رسیدننرسی را نمایش می‌دهد. در این یادمان نرسی حلقه شاهی را از دست آناهیتا دریافت می‌کند.
- جنگ‌های آذر نرسه و هرمز دوم
- این یادمان زیر آرامگاه اردشیر اول قرار دارد و دو صحنه جنگ را تصویر می‌کند.
- یادمان ناتمام
- سمت راست آرامگاه داریوش اول یادمانی ناتمام قرار دارد که ظاهراً عملیات ساخت آن به دلیل حمله اعراب و سقوط پادشاهی ساسانی نیمه‌کاره مانده‌است. در میان این یادمان، نوشته‌ای به خط نستعلیق و در بیست و چهار سطر به چشم می‌خورد که متن یک وقف‌نامه‌است و ارزش تاریخی ندارد (مربوط به سال ۱۲۳۷ قمری).