موقعیت و وسعت

استان همدان در گستره ای به مساحت ۱۹۴۹۳ کیلومتر مربع،در غرب ایران بین ۳۳ درجه و ۵۹ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۴۸ دقیقه عرض شمالی و ۴۷ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است.این استان از شمال به استانهای زنجان و قزوین،از جنوب به استان لرستان،ازشرق به استان مرکزی و ازغرب به استان کرمانشاه و قسمتی از استان کردستان محدوداست.

جمعیت
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن آبان ماه سال ۱۳۷۵،کل جمعیت استان ۱،۶۷۷،۹۵۷ نفر است.از این عده ۸۴۹،۲۲۳ نفر مرد و۸۲۸،۷۳۴ نفر زن بوده اند.از کل جمعیت استان ۸۱۰،۶۴۰ نفر در مناطق شهری و ۸۶۷،۱۱۵ نفر در مناطق روستایی سکونت داشته و ۲۰۲ نفر غیرساکن بوده اند.
ناهمواری ها
ناهمواری های استان در طی دوران زمین شناسی دچار تغییرات زیادی شده است.یکی از عوامل تغییر شکل ناهمواریهای استان،آب های روان در برخی مناطق است که باتخریب ارتفاعات و انباشتن مواد در چاله ها،سبب کاهش ارتفاع کوه ها و پیدایش دشت های متعددی شده است.در برخی مناطق نیز،شدت عمل آب های روان شکل ناهمواری ها را معکوس کرده است،مثلاً کوه به دره تبدیل شده یا درۀ عمیق دوره های گذشته،اکنون به صورت کوه در آمده است.کوه”خان گرمز”درغرب تویسرکان نمونه ای جالب از این پدیده است.
ارتفاعات
ارتفاعات استان عموماً جهت شمال غربی-جنوب شرقی دارندوبه طور کلی در شمال،مرکزوجنوب استان قرار گرفته اند.
۱٫ارتفاعات شمالی:این کوه ها در قسمت شمال غربی کوه های مرکزی ایران قرار دارندو خط الرأس آن ها مرز بین استان همدان واستان قزوین است.جنس کوه های شمالی،عمدتاً از سنگ های آذرین بیرونی و سنگ های آهکی است.
۲٫ارتفاعات میانی:شامل سلسله جبال “الوند”است که به موازات ارتفاعات شمالی،ازمرزهای غربی استان شروع می شودو تاحوالی شهر”ازندریان”در نزدیک جادۀ همدان-ملایر ادامه دارد.قله الوندبا ارتفاع ۳۵۷۴ متر از سطح دریا در این سلسله جبال قرار گرفته است.جنس این کوه ها از سنگ های آذرین درونی(گرانیت) است.
۳٫ارتفاعات جنوبی:این ارتفاعات-معروف به کوه های”گرین”-همانند ارتفاعات شمالی و میانی استان،جهت شمال غربی-جنوب شرقی دارندو بخشی از رشته کوه “زاگرس” محسوب می شوند.این کوه ها به صورت دیواره ای بین استان های همدان و لرستان کشیده شده اندو جنس آن ها بیشتر از سنگ های آهکی است.مرتفع ترین قله این کوه به نام کوه “ورخاش” به ارتفاع ۳۶۳۹ متر،حدفاصل استان های همدان و لرستان را تشکیل می دهد.
۴٫کوه های پراکنده:در بین ارتفاعات شمالی و میانی استان،کوه هایی به طورپراکنده دیده می شود،کوه های “قلی آباد”و “قره داغ” در شهرستان کبودرآهنگ ازآن جمله اند.در جنوب شرقی استان،نیزارتفاعات پراکنده ای دیده می شودکه ازمهمترین آن ها می توان از کوه”سرده” وکوه”گرمه” نام برد.شهر ملایر در دامنه کوه گرمه واقع شده است.درغرب استان و در شمال دشت همدان- بهار از ارتفاعاتی وجود دارد که از نظر ارتفاع چندان مهم نیستندو بیشتر از آهک های بلورین تشکیل شده اند.غار معروف “علی صدر”در ۷۵ کیلومتری شمال غربی همدان،در این تشکیلات به وجود آمده است.

دشت ها
دشت های استان از نظر شکل گیری به دو دسته تقسیم می شوند:
– دشت های تراکمی.
– دشت های فرسایشی(کاوشی).
دشت های تراکمی در اثر انباشت آبرفت ها در مناطق پست به وجود آمده اند و دشت های فرسایشی در اثر تخریب و جابه جایی مواد سازنده ارتفاعات ایجاد شده اند.دشت های ملایر و تویسرکان ازنوع فرسایشی وبقیه دشت های استان ازنوع تراکمی است.پست ترین اراضی استان در دشت نهاوند و در محل خروج رود”گاماسیاب” از استان همدان قرار داردو۱۴۲۰ مترارتفاع دارد.

آب وهوا

توده های هوایی که استان را تحت تأثیر قرار می دهند عبارتند از:
توده های شمالی:این توده هوا در ماه های سرد از عرض های شمالی کشور حرکت می کند و هوای استان را تحت تأثیر قرار می دهدو سبب کاهش دما و بارندگی – بیشتر به صورت برف- می شود.
توده های جنوبی:این توده هوا در ماه های گرم سال از عرض های جنوبی کشور و منطقه حرکت می کند،استان را تحت تاثیر قرار می دهدو موجب افزایش دما و کاهش یا قطع بارندگی می شود.
توده های غربی:این توده ها در ماه های مرطوب سال (آبان تا خرداد) از غرب،جنوب غرب و شمال غرب وارد کشور شده و موجب افزایش نسبی دما و بارندگی درسطح استان می شود.
به طورکلی آب وهوای استان در نتیجه وجود کوه های مرتفع،رودخانه ها وچشمه سارهای فراوان و پرآب و پستی و بلندی های زیاد،متغیراست.بدین ترتیب که هوای دره های شمالی کوه الوند،سرد وهوای دره های بخش مرکزی ملایم می شود.زمستان های این استان سرد و پربرف و باران و تابستان های آن معتدل است.

سرآب گاماسیاب نهاوند
این سرآب اولین منبع آبی رودخانه گاماسیاب است . این آب از دامنه زاگرس در شمال خاوری نهاوند سرازیر می شود و از نظر ظهور و شدت جریان شگفت آور است . محوطه پیرامونی مظهر آن امکانات مطلوبی برای ایجاد تاسیسات گردشی – تفریحی دارد .

آبشار گنج نامه 
این آبشار که دارای آب دایمی است ، در گردشگاه گنج نامه و در کنار کتیبه های معروف دوره هخامنشی قرار دارد . آب این آبشار از ارتفاع حدود ۱۲ متری سرازیر می شود و آب عباس آباد را به وجود می آورد . دبی متوسط آن ۲۰۰ لیتر در ثانیه است که از دره زیبای عباس آباد و گنج نامه می گذرد . این آبشار در مسیر صعود به ارتفاعات کوه الوند و نزدیک شهر تاریخی همدان واقع شده است . امکانات قابل توجه برای بهره برداری تفریحی – گردشگری و دسترسی آسان در فصل های مناسب سال ، از امتیازات دیگر این آبشار گردشگری به شمار می آید .