موقعيت و وسعت : استان گلستان در قسمت شمالي كشور، بين عرض جغرافيايي 36 درجه و30 دقيقه تا 38 درجه و8 دقيقه شمالي و طول جغرافيايي 53 درجه و 57 دقيقه تا 56 درجه و 22 دقيقه شرقي از نصف النهار گرينويچ واقع شده است . اين استان از شمال به جمهوري تركمنستان، از غرب به استان مازندران و درياي خزر، از جنوب به استان سمنان و از شرق به استان خراسان شمالي محدود مي شود .
مساحت استان 22022 كيلومتر مربع بوده و حدود 33/1 درصد از كل مساحت كشور را به خود اختصاص داده است. از اين محدوده 1126000 هكتار را مرتع و 430000 هكتار را جنگل و در مجموع حدود 70 درصد از سطح استان را منابع طبيعي تشكيل ميدهند .
اين استان بدليل برخورداري از شرايط ويژه و متنوع آب و هوايي همچون آب و هواي معتدل كوهستاني، بياباني و نيمه بياباني قدمت تاريخي هفت هزار ساله و وجود بيش از هزار اثر تاريخي و فرهنگي ارزشمند اعم از ابنيه تاريخي، اماكن مذهبي، تپه ها و محوطه هاي باستاني و تاريخي، آرامگاه ها، برج ها، پل هاي تاريخي، مساجد و امامزاده ها و بافت هاي قديم شهري، كاروانسراها، قلعه ها، غارها و مدارس علوم ديني، دارا بودن مناظر بديع و چشم اندازهاي طبيعي نظير كوه، جنگل، جلگه، دشت، صحرا، درياچه، خليج، جزيره، آبشار، تالاب، دهكدة ييلاقي، جايگاه ويژه اي در عرصة ميراث فرهنگي و وضعيت گردشگري كشور ايجاد نموده است.
مسافت اين استان تا تهران حدود 380 كيلومتر و تا مشهد 550 كيلومتر است .
رودها:
رودهاي جاري استان كه تعداد آن بالغ بر 40 رود است و عموما“ ار جنوب به شمال و از شرق به غرب جريان دارند از شريانهاي اصلي و ارزشمند حيات اقتصادي بويژه در عرصة كشت انواع محصولات كشاورزي استان به شمار مي آيند. در اين ميان سه رود مهم اترك ، گرگان و قره سو كه از جمله رودهاي دائمي استان مي باشند. همواره بخش هاي مختلف اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي استان را تحت شعاع خود قرار داده اند .
1- رود اترك : وجه تسميه اين رود برگرفته از (اتراك ) جمع ترك مي باشد. علت آن است كه در طي دوران مختلف تاريخي بعد از اسلام ، تركها (شاخه ي اوغوزها) در كناره هاي آن مي زيستند. رود اترك يكي از طولاني ترين رودهاي كشور محسوب مي شود كه از ارتفاعات هزار مسجد خراسان شمالي سر چشمه مي گيرد. طول آن 545 كيلومتر بوده و تقريبا“ 120 كيلومتر از رود، مرز دو كشور ايران و تركمنستان را شامل مي شود. جهت اين رود شرقي – غربي مي باشد كه پس از عبور از مناطق كوهستاني به تپه ماهورهاي كم ارتفاع مرزي و دشت سرازير شده و در محلي بنام«چات» ( مرز ايران و تركمنستان) رشتة فرعي سومبار به آن مي پيوندد. رود اترك در خاك تركمنستان در خليج حسنعلي به درياي مازندران مي ريزد. مهمترين شاخه هاي آن شامل سومبار، آجي سو، آقسو، خسرتوت، گرگانلي وگوگول چاي مي باشد. سطح حوضه آبريز رودخانة اترك در خاك ايران داراي 26900 كيلومتر مربع مي باشد. اين رود تأثير به سزايي در كشت محصولات كشاورزي داشته و يكي از عوامل توسعة اقتصادي استان در نواحي شمالي و شمال شرقي به شمار مي آيد.
2- رود گرگان : اين رود خانه با طول حدود 300 كيلومتر و با حوضه آبريز 10250 كيلومتر مربع از دامنه هاي شمالي البرز شرقي و دامنه هاي غربي ارتفاعات خراسان شمالي سر چشمه مي گيرد و از به هم پيوستن رودهاي زاو، دوغ، چهل چاي، زطرين گل، تيل آباد، راميان، محمدآباد و… تشكيل مي شود. جهت جريان آب رودخانه ها از شرق به غرب مي باشد و شاخه هاي آن از رشته كوه البرز سرچشمه گرفته و از جنوب به شمال جريان دارند و پس از عبور از شهرهاي گنبد كاووس و آق قلا در غرب خواجه نفس با تشكيل دلتاي بزرگي به درياي مازندران مي ريزد. متوسط آبدهي سالانه آن حدود 920 ميليون متر مكعب مي باشد كه حدود 420 ميليون متر مكعب آن به مصرف كشاورزي مي رسد. در استان گلستان به منظور بهره برداري بيشتر از آب براي توسعه كشاورزي، سد وشمگير و گلستان 1 و2 بر روي رود گرگان و شاخه هاي آن احداث شده است. ناحيه اي كه اين رودخانه در آن جريان دارد جداي از اينكه يكي ازحاصلخيزترين مناطق كشاورزي استان و كشور را تشكيل مي دهد منشاء و منبع تحولات عظيم تاريخي و اجتماعي در طي دوره هاي مختلف بوده است
3- رود قره سو : شاخة ي اصلي اين رودخانه از ارتفاع 2900 متري كوه هاي اسب چر، سو س و قزيمان سرچشمه مي گيرد و بعد از پيمودن چشمه سارها و شاخه هاي فرعي بنام رودخانه باغشاه و كمي پايين تر به نام گرماب دشت سرانجام با ساير شاخه هاي فرعي، رودخانه قره سو را تشكيل مي دهد . طول آن 160 كيلومتر و در جنوب استان با جهت شرقي- غربي جريان دارد. از مهمترين شاخه هاي آن مي توان به گرماب دشت، چهل چهار آب، شصت كلا، فسن رود ، النگ دره، نوشن و زيارت اشاره نمود . اين رود بعد از پيمودن از چند دهستان بين بندر تركمن و بندر گز در كنار روستاي قره سو به خليج گرگان مي ريزد .
با توجه به اينكه حاصلخيزترين خاك زراعي دشت گرگان در اين حوزه واقع شده است. اكثريت اراضي زراعي اين حوزه، سالي دوبار كشت مي شود . اين رود از يك سوي مهمترين منبع تغذيه كنندة خليج گرگان بوده واز سوي ديگر يكي از مراكز عمدة تكثير انواع ماهيان استخواني نظير ماهي كلمه، ماهي سفيد، سيم، كپور وكفال مي باشد. به منظور تأمين آب آشاميدني شهر گرگان و آبياري زمين هاي كشاورزي، سد كوثر برروي رود گرمابدشت از شاخه هاي اصلي قره سو احداث شده است.
ناهمواريها:
تقريبا در سراسر استان شيب زمين از ارتفاعات به سوي جلگه و درياي خزر كاهش مي يابد.
ناهمواريهاي استان را مي توان به سه ناحيه ي كوهستاني، كوهپايه اي و جلگه اي تقسيم كرد .
1- ناحيه ي كوهستاني : اين ناحيه بخشي از رشته كوه هاي البرز شرقي است كه از غرب به شرق امتداد دارد و به تدريج به سوي شمال شرقي متمايل شده است و از ارتفاع آن كاسته مي شود. اين كوهها از منطقه هزار جريب (استان مازندران ) شروع شده وبه صورت نواري هلالي شكل در شرق و شمال شرقي به كوههاي آلاداغ، بينالود، هزار مسجد مي پيوندد.
2- ناحيه ي كوهپايه اي : اين ناحيه بيشتر در جنوب و شرق استان و در دامنه ارتفاعات قرار دارد. در اين ناحيه به دليل نفوذ پذيري زياد رسوبات، سفره هاي زير زميني آب فراواني وجود دارد كه به صورت چاه و قنات مورد استفاده قرار مي گيرند .
3- ناحيه ي جلگه اي : هم زمان با عقب نشيني آب درياي خزر به دليل تغيير شرايط آب وهوايي، فرسايش شديد آبي و تراكم آبرفت رودها، اراضي جلگه اي وسيع و نسبتا همواري به وجود آمده است .
درسرزمين هاي پست و جلگه اي استان، رسوبات ضخيم ريزدانه اي به نام لس (loss )- كه ازنظركشاورزي و تهية آجر و سفال اهميت فراوان اقتصادي دارد – پوشانده است .
در واقع ناهمواري هاي استان گلستان هم چون ساير نواحي البرز، در اواخر دوره ترشياري، شكل نهايي را به خود گرفته است. هم چنين مي توان گفت كه فرسايش نقش اصلي را در تغيير شكل كنوني ناهمواري ها داشته است .
از مهمترين ارتفاعات آن به قله شاهوار (3945 متر)، شاهكوه (3700 متر) و قلعه ماران (3010 متر )، كوه وج متو و چالو(2758 متر )، قله چالويي(3750 متر )ؤشمشيربروقزلق(2850 متر )، قله خوش ييلاق(2802 متر) و كورخوددرشرق گنبد كاووس(2819 متر) اشاره نمود.
پوشش گياهي :
با توجه به موقعيت جغرافيايي، شرايط آب و هوايي و جنس خاك، استان گلستان از پوشش گياهي متنوعي از قبيل جنگل انبوه، چمنزار و استپ بر خوردار است. مجاورت درياي خزر و رشته كوه هاي البرز سبب شده است كه به تبعيت از آب وهوا در دامنة شمالي البرز از خط ساحلي درياي خزر تا قلل مرتفع بر حسب افزايش ارتفاع، پوشش گياهي متنوعي به صورت نوارهاي مشخصي بوجود آيد .
ارتفاعات بالا ( بيش از 1000 متر ) پوشيده از چمنزارها و مراتع كوهستان است، ارتفاعات متوسط ( كمتر از 1000 متر) به كوهپايه ها و پوشيده از جنگلهاي انبوه بزرگ است كه بيشترين گونه هاي درختي آن را راش و توسكا و افرا و ممرز تشكيل مي دهد و از كوهپايه ها به طرف شمال (جلگه)، كشاورزي و سپس از حدود شمال گرگان رود تا مرز تركمنستان بيشتر از گياهان مراتع استپي پوشيده شده است. در ناحية مرتفع جنوبي، جنگلهاي سوزني برگ ارس به زيبايي هاي منطقه افزوده است .
پوشش جانوري :
تعدد و تنوع فراوان جوامع و گونه هاي گياهي در استان گلستان موجب ايجاد زيستگاههاي مناسب براي زندگي انواع پستانداران شده است. در مناطق جنگلي، گونه هايي مانند مرال (گاوكوهي ) وشوكا، در نواحي استپي قوچ و ميش، در زيستگاههاي صخره اي كل و بز و در نواحي دشتي آهو زندگي مي كنند. همچنين پلنگ، گراز، خرس قهوه اي ، گرگ ، شغال ، گربه و پالاس از گونه هايي هستند كه در اكثر مناطق به ويژه در حوزه پارك ملي گلستان يافت مي شوند . جوندگان كوچك اندامي نظير روباه، گربه هاي وحشي، خرگوش، خارپشت، گراز، شغال و موشهاي صحرايي در اطراف تالابهاي شمالي گنبد كاووس زيست مي نمايند . همچنين مناطق مختلف استان ، زيست انواع پرندگان مي باشد . در دشتهاي تركمن صحرا يك نوع كوكر بنام كوكر شكم سفيد از جمعيت بالايي برخوردار است و ديگر پرندگان همچون چكاوكها ، دراج ، هوبره ، پرندگان مهم شكاري از قبيل عقابها، سارگپها ، بالابان ، قرقي ، دليجه وغيره موجود مي باشند . در حواشي مناطق جنگلي و كوهستاني ، پرندگاني از قبيل قرقاول ، هما ، دالها ، كبك دري ، كبك معمولي ، تيهوو پرندگان پا سري فرم و ديگر گونه هاي خشك زي زيست مي كنند .
لاك پشتها ، مارها و سوسمارها از جمله دوزيستان و خزندگان هستند كه در مناطق گوناگون بويژه در اطراف تالابها انتشار گسترده اي پيدا كرده اند .
مهمترين منابع شيلاتي در محدودة جنوب شرقي درياي خزر (استان گلستان ) به سه گروه عمده ماهيان خاوياري ،ماهيان استخواني وكيلكا ماهيان تقسيم مي شوند . درياي خزر زيست بوم حدود 90 درصد از ذخاير ماهيان خاوياري ( تاسماهيان ) جهان مي باشد . در اين منطقه استحصال خاويار از انواع گونه هاي با ارزش درياي خزر شامل فيل ماهي ، تاس ماهي ( قره بورن ) ، چالپاش ، شيب و دراكول ( ازون برون ) انجام مي گيرد .
خاويار يكي از منابع مهم در آمد دولت در بخش صادرات غير نفتي را تشكيل مي دهد .
استان گلستان به سبب برخورداري از اقليم هاي متنوع در سالهاي اخير قدمهاي موثري در بخش توليد و تكثير ماهيان گرم آبي و سرد آبي وپرورش ميگو بر داشته است .
وضعيت زيستگاه ها و محيط هاي طبيعي استان :
1- جنگلها : براساس آمار سال 1380 اداره كل منابع طبيعي استان گلستان ، وسعت جنگلهاي اين استان معادل 379273 هكتار اعلام شده است كه حدود20 درصد مساحت استان را شامل مي شود اين جنگلها كه از گلوگاه در غرب تا گليداغ در شزق گسترش دارد ، داراي سه چهرة متفاوت مرطوب ، نيمه مرطوب و نيمه خشك است . جنگلها با توجه به كيفيت و نوع آن به سه گروه تجاري ، حفاظتي و مخروبه تقسيم مي گردند .
جنگلهاي استان يكي از مهمترين و ارزشمندترين جنگلهاي تجاري و صنعتي محسوب مي شوند.گونه هاي بسيار با ارزشي چون بلند مازو ، راش ، توسكا ، افرا ، ملچ ، نمدار ، ممرز ، ون ، گردو و بارانك در اين جنگلها وجود دارد كه از نظر زيست محيطي و اقتصادي داراي اهميت فراوان مي باشد .
علاوه بر گونه هاي فوق به گونه كم ياب سرخدار اشاره كرد كه به صورت نسبتا خالص و انبوه در محدوده اي از جنگلهاي علي آباد وجود دارد. از گونه هاي كم ياب ديگر مي توان به ذربين و سرونوش اشاره كرد .
از مجموع وسعت فوق الذكر جنگلهاي طبيعي استان حدود 75/65 درصد آن تجارتي 46/18 درصد حفاظتي ، 79/15 درصد مخروبه و اراضي جنگلي است . بنابرين درصد قابل توجهي از جنگل هاي استان مي تواند مورد استفادة تجاري قرار گيرد كه اين نكته به لحاظ توسعه اقتصادي بسيار حائز اهميت است .رويشگاه جنگلي استان از ارتفاع 300 متري تا 2500 متري ادامه دارد .
2- مراتع : مراتع همانند جنگلها از مهمترين منابع طبيعي تجديد شونده كشور محسوب مي شود. مديريت سازنده در اين بخش مي تواند به توسعه اقتصادي بويژه در بخش دامداري استان كمك شاياني فراهم نمايد . بر اساس اطلاعات موجود ، در سال 1380 مساحت كل مراتع استان 1126000 هكتار برآورده شده است كه اين ميزان حدود 25/1 درصد از مساحت كل مراتع كشور را شامل مي شود . بيش از 51 درصد وسعت استان گلستان را مراتع پوشانده است و سالانه000/500/2 واحد دامي از اين مراتع تغذيه مي شوند .
از نظر موقعيت جغرافيايي و آب و هوايي ، مراتع استان گلستان را مي توان به سه گروه عمده مراتع ييلاقي ، قشلاقي و ميان بند تقسيم نمود .
مراتع ييلاقي : در قسمت جنوب جنگلهاي استان واقع شده و مساحتي در حدود 250 هزار هكتار را شامل مي شود . اين مراتع همه ساله از اواسط بهار مورد تعليف احشام دامداران كردكوي ، گرگان ، علي آباد و مينودشت قرار مي گيرد .
مراتع قشلاقي : بخش قابل ملاحظه اي از مراتع استان را كه حدود 769 هزار هكتار مي باشد را تشكيل مي دهند و عمدتا در مناطق دشتي و در شمال استان تا نوار مرزي ادامه مي يابد .
اين مراتع همه ساله مورد تعليف دامداران بومي داشلي برون ، گنبدكاووس ، مراوه تپه ، علي آباد و عشاير شمال خراسان قرار مي گيرد .
وسعت مراتع ميان بند حدود 80 هزار هكتار بر آورد مي گردد و شامل مراتعي است كه در زمان كوچ دامداران و عشاير از ييلاق به قشلاق و بالعكس مورد استفاده قرار مي گيرد .
بهره برداران از مراتع مذكور را قوميتهاي مختلف از جمله كرد و عشاير شمال خراسان ، تركمن ، شاهرودي ،بومي و… تشكيل مي دهند .
نژاد :
«آمارد ها » يا به قولي « مرد ها » از اقوام بومي اين منطقه قبل از ورود آريائيها به شمار مي آيند .
آنها در شرق « كادوسي ها » و « تپوري ها » مي زيستند . منطقه تحت تصرف آنها از شرق به خراسان و از غرب به مناطق قفقاز محدود ميشد . شيوه زندگي آنها بر پايه كوچ نشيني و دامداري استوار بود .
بنا بر نوشته ها و منابع تاريخي « داهه ها » ( قبيله اي از اقوام پرني ) از اجداد اشكانيان به شمار مي آيند كه در شمال گرگان مي زيستند و مدت زيادي حوزه گرگان را تحت تصرف خود داشتند .
در دوره اسلامي با افزايش مهاجرت اقوام مختلف به علل سياسي و اجتماعي به اين منطقه شاهد انواع گوناگون از نژادها و اقوام هستيم . مازندراني ها با منشاء تپوري در شهرهاي گرگان، كردكوي، بندرگز و تركمن ها از نژاد زرد و شاخه اي از تركان اوغوز در شهر هاي گنبد كاووس، كلاله، آق قلا، بندرتركمن و سيستاني ها، بلوچ ها از اقوام سكاها در شهرهاي علي آبادكتول، گنبدكاووس، كلاله، مينودشت، آزادشهر، راميان و گرگان و همچنين اقوام هيركاني يا گرگاني كه عمدتا“ در شهر گرگان زندگي مي نمايند .