| از مشاهیر استان می توان به بزرگان نام برده در زیر اشاره کرد: حاج میرزا حسن موسوی بجنوردی، علی بن مهزیار، شیخ رجبعلی بجنوردی، آقا میرزا عبدالحی بنی هاشم بجنوردی، شیخ محمد تقی بجنوردی، سید محمد سلطان الواعظین حسینی بجنوردی، میرزا اسماعیل حسینی بجنوردی (قوام الحکما)، آقا سید محسن “امام جمعه” حسینی بجنوردی، میرزاعلی ملک خراشایی، سیداسماعیل حسینی گیفانی، شیخ حسین خوشنویس، حاج آخوند ولی‌الله دانش، شیخ حسن داوری، حاج‌شیخ عبدالله رازی بجنوردی، آقا میرزا محمود شریعت (هدایت)، سید حسن علوی، شیخ ذبیح‌ا… فقیه، شیخ احمد محب علی، حاج میرزا احمد مرتضوی، میرزا محمد مرتضوی، موسوی بجنوردی، سید رضا هاشمیان، حسام‌الدین (شمس‌المعالی) همامی، آیت‌الله ذبیح‌الله ذبیحی، سید اسماعیل ملائکه، شیخ عبدالله ابراهیمی‌نژاد معروف به شیخ عبدالله ریزه‌ای، میرزا محمد حسن شیروانی، شیخ حسن شکرانی، شمس‌الدین محمد بیدوازی، میرزا بیدوازی، شیخ فضل‌الله آل شیخ، شیخ مرتضی بجنوردی از زهاد و مقدسان شهر بجنورد، حاج شیخ عبدا… رازی، حاج کاظم تبریزی، هیبت ا… ناطق. |
| شیخ رجبعلی بجنوردی در روستای ایور شهرستان جاجرم زاده شد و تحصیلات دینی خود را در مشهد آغاز کرد و پس از سالها اقامت در نجف اشرف، به درجه اجتهاد رسیده و از آنجا به زادگاه خود ایور بازگشت و به امور شرعی و هدایت مردم مشغول شد.به گفته خویش، با شیخ فضل‌الله نوری بعد از صدور فرمان مشروطه همداستان بوده است. وی شخصیتی وارسته و باتقوا، و مجتهدی عالم بود. مرگ او در حدود سال ۱۳۳۱ه.ق. روی داده است. |
| آقا میرزا عبدالحی بنی هاشم بجنوردی سید عبدالحی در سال ۱۲۴۷ش. در روستای خراشای شهرستان جاجرم زاده شد. وی به توصیه “حاج ملاهادی سبزواری” به مدت چهار سال در مدرسه علمیه سبزوار درس خواند و سپس برای ادامه تحصیل روانه مشهد شد و در محضر اساتید آن زمان علوم دینی را فرا گرفت. او برای تکمیل تحصیلات عالیه به نجف اشرف رفت و در خدمت اساتیدی چون آیت‌الله آخوند خراسانی، به تحصیل پرداخت و از مصاحبت اشخاصی مثل آیت‌الله ابوالحسن موسوی اصفهانی بهره‌مند شد و به درجه اجتهاد رسید. وی پس از هفت سال اقامت در نجف به ایران بازگشت و مقیم بجنورد شد و پیشوایی روحانیان بجنوردی را بر عهده گرفت. این روحانی فاضل و باکمال پس از ۷۷سال زندگی در خرداد ماه ۱۳۲۳ش. به رحمت ایزدی پیوست. |
| شیخ محمد تقی بجنوردی آیت‌الله شیخ محمد تقی بجنوردی از علمای بزرگوار و زهاد نامدار روزگار و در علم، فضل و زهد یگانه روزگار خود بود. پدر او از بلاد بحرین به خراسان مهاجرت کرد، محمد تقی در بجنورد ولادت یافت و پس از انجام تحصیلات مقدماتی راهی نجف شد و از محضر استادانی چون شیخ انصاری و صاحب جواهر بهره جست. پس از تکمیل شرعیات به بجنورد بازگشت و در مقام روحانی شهر ارشاد مردم را بر عهده گرفت. بعدها به علت اختلافات با سردار وقت بجنورد برای اجحافی که او بر صاحبان املاک داشت، بجنورد را به مقصد مشهد ترک گفت و در آنجا اهمیت و مقام والایی یافت. شیخ محمد تقی در جریان تحریم تنباکو و مخالفت با قرارداد رژیم و رهبری طلاب و روحانیان مشهد نقش مهمی بر عهده داشت. وی در سال ۱۳۱۴ه.ق. وفات یافت و در جوار مسجد گوهرشاد مدفون گردید. |
| سید محمد سلطان الواعظین حسینی بجنوردی سید محمد معروف به آقاجان بجنوردی در بجنورد متولد شد. وی پس از پایان تحصیلات مقدماتی به نجف اشرف رفت و در آنجا به درجه اجتهاد رسید. دکتر اسماعیل قوام الحکما، سید محسن امام جمعه بجنوردی، نظام الشریعه و محمدعلی حاج سلطان دوم از روحانیان و بزرگان سرشناس بجنورد فرزندان حاج سلطان بزرگ بوده‌اند. |
| آقا سید محسن “امام جمعه” حسینی بجنوردی وی در بجنورد به دنیا آمد و در مدرسه نواب مشهد به فراگیری علوم دینی پرداخت و در بازگشت به بجنورد، امامت جمعه شهر را بر عهده گرفت. پس از چندی برای ادامه تحصیل راهی نجف شد و تحصیلاتش را در آنجا به پایان رساند و به درجه اجتهاد رسید. او در بازگشت از نجف در تهران ماندگار و با گروههای مخالف استبداد در زمان ناصرالدین شاه همراه شد و رهبری آنان را پذیرفت و به انتشار نشریات مخفی اقدام کرد. امام جمعه شعر هم می‌سرود و “الف. میم. جیم بجنوردی” تخلص میکرد. از جمله آثار او کتاب “مشکوه المصابیح” است که به سال ۱۳۱۴ق. به زبان عربی نوشته است. “الامور شامل قواعد و شواهد و براهین عقلیه”، “شعر”، “غزلیات التوحید”، “افاضات فی ولایت فی امامت”، “الغزلیات مقابسات و مقایسات”، “فیهاما فیها” به نثر مسجع به سبک گلستان سعدی و “ملهمات” از دیگر آثار اوست. امام جمعه در سن ۵۲سالگی وفات یافت. |
حاج میرزا حسن موسوی بجنوردی
آیت‌الله میرزا حسن موسوی بجنوردی در سال ۱۲۷۴شمسی در روستای خراشا از توابع شهرستان جاجرم زاده شد. وی در شهر بجنورد به تحصیلات مقدماتی پرداخت و در سال ۱۲۸۹شمسی به شهر مشهد رفت و در آنجا به مدت ۱۲سال علوم معقول ومنقول را نزد علمای برجسته آن روزگار همچون حاج فاضل خراسانی و ادبیات را نزد ادیب نیشابوری فراگرفت و در سال ۱۳۵۱شمسی رهسپار نجف شد. در نجف در محضر اساتید بزرگی چون “سید ابوالحسن اصفهانی، میرزا حسین نائینی و آقا ضیاء‌الدین عراقی” به تکمیل تحصیلات خود پرداخت و در همان حال به تدریس اشتغال یافت. وی با حافظه شگفت و احاطه‌اش بر فقه و اصول به زودی به عنوان یکی از بهترین مدرسان و مجتهدان حوزه نجف شهرت یافت.
پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی در سال ۱۳۳۹ش بسیاری او را به عنوان مقلد خود برگزیدند. بیشتر فضلا و علما در مجلس درس او حاضر می‌شدند چرا که آن بزرگوار علاوه بر فقاهت و تسلط بر مبانی اصول یکی از بزرگترین فیلسوفان جهان اسلام به شمار میآمد. آیت‌الله موسوی بجنوردی پس از سالها تدریس و تحقیق آثار ارزشمندی در فقه و اصول و فلسفه از خود به یادگار نهاد که مورد استفاده فضلای حوزه علمیه است.
“القواعد الفقهیه، منتهی‌الاصول، حاشیه بر عروه‌الوثقی، حاشیه بر وسایل، ذخیره المعاد، رساله فی‌الرضا، رساله فی‌الاجتماع‌الامر و النهی، کتاب فی‌الحکمه قولنا فی‌الحکمه و رساله علمیه” عناوین این آثار گرانسنگ است.
آیت‌الله سید حسن موسوی بجنوردی در سال ۱۳۵۴شمسی پس از ۸۰سال عمر در شهر نجف درگذشت و در صحن مطهر امیرالمومنین علی(ع) به خاک سپرده شد. از ایشان شش فرزند به نامهای مهدی، جواد، کاظم، محمد، فاطمه و طاهره بر جای مانده است.
علی بن مهزیار
ابولحسن علی بن مهزیار از یاران خاص و اصحاب ائمه اطهار(ع) است. او جزو وکلای امام جواد(ع) بوده و حضور پرنور امام رضا(ع) و امام هادی(ع) را دریافته و از اصحاب ایشان محسوب می‌شود. پدرش کیش ترسا داشت اما بعدها اسلام آورد و علی نیز در کودکی مسلمان شد و به تحصیل فقاهت همت گذاشت. علی بن مهزیار در جاجرم به وکالت ائمه اطهار قیام داشت و به گرفتن حقوق و ابلاغ تکلیف اقدام میکرد. آرامگاه این بزرگوار در دو کیلومتری شرق شهرستان جاجرم در میان گورستان قدیمی و نزدیک آرامگاه شهید کمال قرار دارد.
آثار فراوانی‌از این عالم بر جای مانده است که کتابهای “الوضوء، الصلوه، الزکوه، الصوم، الحج، الحدود، المکاسب، التفسیر، المثالب و الدعا” از جمله آنها است.
میرزا اسماعیل حسینی بجنوردی (قوام الحکما)
سید اسماعیل حسینی در سال ۱۲۴۱ش. در بجنورد متولد شد و پس از انجام تحصیلات مقدماتی در بجنورد، به نجف رفت و در آنجا به تکمیل معلومات خود پرداخت تا به درجه اجتهاد رسید. وی تحصیلات خود را در رشته طب پی گرفت و به تدریس علم طب و معالجه بیماران پرداخت. قوام‌الحکا، پزشکی عالیقدر و دانشمندی متفکر و مخترعی سخت‌کوش بود و به زبانهای عربی و فرانسه تسلط کافی داشت. او پس از مدتی کار پزشکی را رها کرد و یکسره عمر خود را وقف مطالعه و پژوهش و آمایش نمود و از جمله اختراعات او سه‌چرخه‌ای بود که بدون نیاز به سوخت یا نیروی محرک حرکت میکرد. وی دستگاهی ساخت که با قرار دادن آن در برابر دست اشخاص نوعی گروه خونی خاص را جستجو میکرد و همچنین یک سال قبل از مرگش به اختراع دستگاهی مشابه رایانه نایل آمد. او در سالهای پایان عمر به علت اشتغال به کارهای تحقیقی و غرق شدن در پژوهشهای علمی فرصتی برای کسب معیشت نداشت و در تنگدستی می‌زیست.
وی ۱۴جلد تالیفات داشت که از جمله آثارش کتاب “الوجیزه نیریه” حاوی مطالب پزشکی به عربی است. قوام الحکما در سال ۱۳۲۵ش. درگذشت.
میرزاعلی ملک خراشایی
میرزا علی بن میر طالب بین سالهای ۱۲۸۱تا ۱۲۸۳هجری قمری در روستای خراشای شهرستان جاجرم دیده به جهان گشود.
وی در مشهد و نجف اشرف به کسب علوم دینی پرداخت و از آیت‌الله صدر اجازه اجتهاد یافت. او از فضلا و مجتهدان معروف است که فروتنی و قناعتش زبانزد خاص و عام بوده و کراماتی را به او نسبت داده‌اند. میرزا علی ملک در سال ۱۳۴۱ق. درگذشت و در خراشا به خاک سپرده شد.
سیداسماعیل حسینی گیفانی
وی از علمای گیفان بود که مدت ۲۰سال در نجف اشرف اقامت داشت و از محضر اساتیدی مثل آخوند خراسانی و آیت‌الله یزدی کسب فیض نمود. شیخ اسماعیل حسینی در سال ۱۳۰۰ه.ش. به زادگاهش گیفان بازگشت و به ارشاد مردم پرداخت. وی در سال ۱۳۲۵ش. به رحمت ایزدی پیوست و در گیفان مدفون شد.
شیخ حسین خوشنویس
از معروفترین ذاکران و مداحان اهل بیت(ع) در بجنورد بود. او تحصیلات مقدماتی را در حوزه علمیه بجنورد گذرانید و مدت دو سال در مشهد از محضر اساتیدی مثل میلانی، فقیه سبزواری، شاهرودی و حاج حسن آقا قمی کسب فیض نمود. او در انتخاب اشعار و مدیحه و مرثیه دقت خاصی داشت و با لحنی دلپذیر و نافذ ذکر مصیبت می‌گفت. وی در سال ۱۳۶۹در سن ۶۶سالگی وفات یافت.
حاج آخوند ولی‌الله دانش
وی در خانواده‌ای کشاورز به سال ۱۲۹۲ق. دیده به جهان گشود. او تحصیلات مقدماتی را در سبزوار گذراند و پس از آن در مشهد مقدس به تحصیل علوم و معارف اسلامی همت گماشت. بعدها به دعوت یکی از خویشاوندانش به بجنورد آمد و مکتبخانه‌ای دایر کرد و به تعلیم شاگردان پرداخت. در سال ۱۲۸۹ش. به پاس کوششهای او و همت جمعی از نیکوکاران بجنوردی اولین دبستان بجنورد گشایش یافت و حاج آخوند به عنوان نخستین مدیر دبستان و معلم، تدریس شرعیات، مقدمات، عربی، فارسی و غیره را آغاز کرد. در حقیقت آخوند ولی‌الله دانش، پدر فرهنگ بجنورد و یکی از برجسته‌ترین چهره‌های فرهنگی و معلمان دانشمند و مدرسان فقیه و ادبیات و مقدمات این شهرستان به شمار می‌رود. حاج آخوند با عقیده استوار، انسانی قانع و درست کردار، و استادی فاضل و بزرگوار بود که در خانه محقری زندگی میکرد و تمام دارایی‌های خود را به فقرا می‌بخشید. سرانجام وی در سال ۱۳۲۹ش. دیده از جهان فرو بست.
شیخ حسن داوری
وی در سال ۱۳۰۷ش. در روستای چخماقلو از توابع شهرستان مانه و سملقان دیده به جهان گشود. پس از پایان تحصیلات مقدماتی رهسپار مشهد شد و در مدرسه نواب به کسب معارف اسلامی پرداخت و از محضر اساتیدی چون آخوند خراسانی، سبزواری، خزعلی و کفایی بهره برد. وی پس از ۲۲سال اقامت در مشهد مقدس در سال ۱۳۳۲به روستای قاضی از توابع آشخانه برگشت و به تعلیم و تربیت جوانان و ارشاد مردم پرداخت. از جمله کارهای وی دایر کردن مکتب قرآن و بنیانگذاری مساجد در روستاهای سملقان بود. او در راه مبارزه با بهائیت جدیت و تلاش بسیاری از خود نشان داد و در ادامه ستیز با پیروان این فرقه ضاله کارش به زندان کشید. وی در یازدهم بهمن ماه ۱۳۶۷ه.ش. رخت از جهان بربست و در معصوم‌زاده بجنورد به خاک سپرده شد.
حاج‌شیخ عبدالله رازی بجنوردی
عبدالله بن علی اکبر بجنوردی در سال ۱۳۰۸ه.ق. در منطقه راز از توابع شهرستان بجنورد به دنیا آمد. وی پس از تحصیل مقدماتی صرف و نحو به مشهد مقدس مشرف شد و در خدمت آقا شیخ محمدرضا یزدی، معانی، بدیع، منطق و اصول مقدماتی را فرا گرفت. شرح لمعه، قوانین ، سطح مکاسب، رسائل، شوارق الالهام، کفایه و درس خارج را از بزرگان آن روزگار آموخت. وی پس از چندی موفق به گرفتن دو اجازه‌نامه نقل حدیث از آیات عظام اصفهانی و میرزا محمد حسین نائینی شد. شیخ رازی مجتهدی روشن‌بین و عالمی مترقی بود و به مطالعه فلسفه تمایل داشت و از عرفان طرفداری میکرد. از او رساله‌ای به نام “خلاصه‌العقاید” در ۴۰صفحه و دیوان شعری در ۸۰ صفحه در سال ۱۳۴۸به چاپ رسیده است.
حاج شیخ عبدالله رازی در سال ۱۳۵۵ش. در سن ۸۹سالگی دیده از جهان فرو بست و در آستان سلطان سید عباس (معصوم زاده بجنورد) به خاک سپرده شد.
آقا میرزا محمود شریعت (هدایت)
میرزا محمود شریعت(هدایت) در سال ۱۲۳۴ه.ش. در بجنورد پا به عرصه حیات گذاشت. پس از آموختن تحصیلات مقدماتی در نزد پدر به مشهد مقدس رفت و بعد از چند سال تحصیل علوم دینی، مشهد را به قصد نجف اشرف ترک کرد و در آنجا به تکمیل معارف اسلامی پرداخت. او در سال ۱۲۷۰ش. از مراجع وقت بجنورد برای اجتهاد کسب اجازه کرد. وی در سال ۱۳۱۴ه.ش. دار فانی را وداع گفت.
سید حسن علوی
سید حسن یگانه فرزند آقا میرزا داوود بجنوردی در حدود ۱۲۴۹ش. در روستای خراشای شهرستان جاجرم متولد شد. وی مدت ۱۰سال به همراه پدرش در مشهد بود سپس برای تکمیل تحصیلات راهی نجف شد. بعد از بازگشت از نجف مدتی در بجنورد اقامت کرد و پس از مدتی به خراشا بازگشت. وی پس از ۸۰سال زندگی در سال ۱۳۲۰ش. دار فانی را وداع گفت.
شیخ ذبیح‌ا… فقیه
وی در سال ۱۲۶۷ه.ش در شهر بجنورد به دنیا آمد. اجداد او اهل شوقان بودند. ذبیح‌الله تحصیلات خود را در مدرسه نواب مشهد ادامه داد و پس از هشت سال تحصیل در مشهد به نجف اشرف مشرف شد و نزد اساتیدی چون آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی تصدیق اجتهاد گرفت. او پس از بازگشت به بجنورد امامت مسجد انقلاب کنونی را عهده‌دار شد و بعدها پیش‌نماز مسجد امامی شد. شیخ ذبیح‌الله روحانی متدین نیکنام و صالح بود و از راه کشاورزی روزگار می‌گذرانید. وی در سال ۱۳۲۹در گذشت و بنا به وصیتش او را در مشهد در حیات صحن عتیق به خاک سپردند.
شیخ احمد محب علی
شیخ احمد در سال ۱۲۷۰ه.ش. در روستای خراشای شهرستان جاجرم به دنیا آمد. در بجنورد ادبیات و علوم را از بزرگان آموخت و سپس به تشویق پدرش به مشهد عزیمت کرد و در مدت ۱۸سال به تحصیل معارف اسلامی فقه و تفسیر و فلسفه در نزد اساتید آن زمان پرداخت. سپس به نجف اشرف رفت و نزدیک چهار سال در آن شهر به تکمیل مطالعات و تحصیلات خود همت گماشت و در سال ۱۳۰۸ه.ش. موفق به دریافت درجه اجتهاد از آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی شد. وی به سبب علاقه به زاد و بوم خود به بجنورد بازگشت و امامت جماعت مسجد “حاج شیخ رجبعلی” که بعدها به نام خودش معروف گردید به عهده گرفت و به تدریس فقه و فلسفه نیز پرداخت. او پس از ۱۳سال بیماری در سن ۷۸سالگی در بجنورد به رحمت ایزدی شتافت. از او رساله ناتمامی به زبان عربی باقی است.
حاج میرزا احمد مرتضوی
وی در سال ۱۲۸۰ش. در بجنورد متولد شد. وی پس از فرا گرفتن مقدمات و ادبیات در این شهر به مشهد عزیمت نمود و به تحصیل علوم دینی پرداخت. سپس رهسپار نجف اشرف شد و از محضر آیات عظام نائینی، عراقی و اصفهانی بهره جست و پس از سالها تحصیل به سبب علاقه به زادگاهش به بجنورد بازگشت و در این شهر به اقانه نماز جماعت و خدمات دینی و تدریس و تربیت طلاب پرداخت. او با علوم جدید از جمله ریاضیات آشنا بود و به زبان فرانسه نیز تسلط داشت. در بازسازی مدرسه علمیه بجنورد به نظام‌الشریعه فرزند حاج سلطان بزرگ یاری رساند و کار تدریس طلاب را عهده‌دار گردید.
او در سن ۶۷سالگی دعوت حق را اجابت نمود و به سرای جاوید شتافت و آرامگاه او در جوار آستان قدس رضوی قرار دارد.
میرزا محمد مرتضوی
میرزا محمد فرزند میرزا بابای سنخواستی در سال ۱۳۰۳هجری قمری در شهر بجنورد پا به عرصه حیات گذاشت. وی تحصیلات مقدماتی را نزد پدرش فرا گرفت و برای کسب علوم دینی راهی مشهد شد. درگذشت پدر باعث شد تحصیلات را ناتمام رها کند و به بجنورد باز گردد. وی امامت جماعت مسجد فاطمی کنونی را عهده‌دار بود و اقدام به دایر کردن محضر نمود. میرزا محمد مرتضوی از روحانیان بنام زمان خویش بود که با حکام محلی بجنورد در دوره قاجار سر ستیز داشت. میرزا محمد به سبب مخالفت با حکومت به مدت دو سال به مشهد تبعید شد و در دوره کشف حجاب رضاخانی جزو معدود روحانیانی بود که با لباس روحانیت در مجالس و محافل حضور می‌یافت. میرزا محمد در سن ۶۲سالگی در سجده نماز دچار سکته قلبی شد و دعوت حق را لبیک گفت. پیکر او در صحن نو و در جوار مرقد مطهر حضرت امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
موسوی بجنوردی
زین‌العابدین فرزند سید علی اصغر موسوی بجنوردی، در حدود سال ۱۳۳۱ه.ق. در روستای خراشای شهرستان جاجرم دیده به جهان گشود. او برادر کوچک آیت‌الله میرزا حسن بجنوردی بود و تحصیلات خود را در بجنورد و مشهد پی گرفت سپس به خراشا بازگشت. او عالمی فاضل و پرهیزگار بود و به “میرزا عابد” شهرت یافت. وی در خراشا به تعلیم طلاب همت گذاشت و در سن ۶۲سالگی در همانجا فوت کرد.
سید رضا هاشمیان
سید رضا هاشمیان فرزند میرزا محمد در سال ۱۲۸۰ه.ش. در روستای خراشای شهرستان جاجرم زاده شد. او مقدمات فقه و اصول و ادبیات را نزد دایی خویش میرزا عبدالحی از علمای خراسان فرا گرفت، سپس عازم مشهد گردید و در آنجا به تکمیل مدارج علمی و کسب فیوضات معنوی پرداخت و محضر درس اساتید بزرگی همچون آیت‌الله حاج حسین قمی، آقازاده خراسانی و ادیب نیشابوری را درک کرد. او در سن ۳۰سالگی از آیت‌الله نائینی اجازه اجتهاد دریافت کرد و در شمار اساتید برجسته حوزه درآمد. فضلای بسیاری در مجلس درس او حضور می‌یافتند. سید رضا هاشمیان در سال ۱۳۳۶ش. به تهران رفت و در دانشکده معقول و منقول (الهیات) به تدریس و تحقیق پرداخت و دوره‌های عالی فقه، اصول، ادبیات، منطق و فلسفه را مکرر تدریس نمود. وی بر اثر بیماری در ۲۹بهمن ۱۳۵۴به ملکوت اعلی پیوست و در بهشت زهرا مدفون گردید. اشعاری از او باقی مانده است.
حسام‌الدین (شمس‌المعالی) همامی
حسام‌الدین شمس‌المعالی فرزند میرزا محسن امام جمعه در سال ۱۳۱۴ه.ق دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه ادب تهران گذراند و از دارالفنون فارغ‌التحصیل شد. علوم مذهبی و فقهی را در محضر پدر و علمای وقت فرا گرفت و مدتی نیز فلسفه و عرفان را آموخت و در رشته طب نیز مطالعاتی انجام داد. حسام‌الدین برای تحصیل علوم جدید به روسیه سفر کرد و در تفلیس تحصیلات خود را تکمیل نمود. پس از روی کار آمدن پهلوی، رضاخان به عده‌ای از روحانیان مشهور آن روزگار، از جمله شمس‌المعالی مقامات عالی رتبه مملکتی را پیشنهاد کرد اما شمس‌المعالی از قبول ریاست دیوان عالی کیفر امتناع ورزید، با اینکه وی از عهده امتحانات وزارت معارف و اوقاف وقت برآمد و تاییدیه و مجوز تحصیل در علوم دینی را داشت.
به دلیل تعصب بسیار نسبت به حفظ لباس روحانیت و مخالفت با کشف حجاب، با خانواده‌اش به بجنورد مهاجرت کرد و در جنوب غربی بجنورد در روستای محمدآباد به دور از درگیریهای سیاسی اقامت گزید و در آنجا به کشاورزی پرداخت. شمس‌المعالی علاوه بر انجام امور دینی در روستا، با داروهای سنتی و سررشته‌ای که از طب داشت به معالجه بیماران نیز می‌پرداخت. با اینکه زبان مادری او کردی نبود به زبان کرمانجی توجه خاص داشت و کتابی در دستور زبان کردی گویش بجنورد تالیف نمود. این روحانی وارسته در سال ۱۳۲۵ش. در ۵۲سالگی بر اثر بیماری زخم معده به طور ناگهانی دیده از جهان فرو بست.
آیت‌الله ذبیح‌الله ذبیحی
معروف به قوچانی در سال ۱۲۸۸ه.ش. در روستای خیرآباد از توابع شهرستان فاروج به دنیا آمد و تحصیلات حوزوی خود را در نزد اساتیدی چون آیت‌الله ضیاع عراقی، آیت‌الله نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، حاج حسین آقا قمی، حاج آقای کمپانی و …گذراند. وی در سیر و سلوک نیز استاد بود و در سال ۱۳۷۲ه.ش. به رحمت حق رفت.
سید اسماعیل ملائکه
سید اسماعیل ملائکه فرزند سید حسن ملائکه در تاریخ ۱۲۷۸ه.ش در روستای صفدر آباد از توابع شهرستان فاروج به دنیا آمد. در کودکی پدر و مادر خود را از دست داد و در همان سنین کودکی سرپرستی دو خواهر خود را بر عهده گرفت. به همت اهالی صفدرآباد در سال ۱۲۹۵برای تحصیل علوم دینی به قوچان رفت. پس از طی دوره مقدماتی به شهر مشهد عزیمت نمود و در آنجا از محضر اساتیدی چون ادیب نیشابوری و حاج شیخ هاشم قزوینی تحصیل علم کرد و پس از اتمام دروس مقدماتی درس خارج را فرا گرفت. در سال ۱۳۰۵از مشهد به محل سکونت خود برای خدمت به حوزه به شهرستان فاروج برگشت.
از سال ۱۳۲۵امام جماعت مسجد جامع فاروج و صفدرآباد بود که در تمام این ایام از ۱۳۲۵تا ۱۳۶۵به طور منظم نماز جماعت برگزار مینمود. او در سال ۱۳۴۲عضو موسس حوزه علمیه محمودیه شد و حوزه علمیه بوسیله ایشان مدیریت میشد. وی در زمان حیاتش نماینده تمام مراجع زمان خودشان از جمله امام(ره)، آیت الله خویی و … بود. این عالم بزرگوار در ۱۷رمضان ۱۳۹۵ق. وفات یافت.
شیخ عبدالله ابراهیمی‌نژاد معروف به شیخ عبدالله ریزه‌ای
شیخ عبدالله ریزه‌ای فرزند نورمحمد در سال ۱۳۱۴در قریه ریزه از توابع شهرستان فاروج به دنیا آمد. در همان اوان کودکی و پس از فرا گرفتن قرآن به شیوه مکتبی نزد پدر که معلم قرآن روستا بود برای ادامه تحصیلات فارسی و جامع‌المقدمات به روستای سنگلی رفت و نزد مرحوم شیخ محمد سنگلیکی آموزش دید و از آنجا به مشهد رفت، چند سالی در مشهد به تحصیلاتش ادامه داد و بعد از آن عازم نجف اشرف شد و از دروس آیات عظام آنجا بهره گرفت. وی بعد از تکمیل تحصیلات در نجف اشرف به شهر قوچان برای خدمت و بحث و درس بازگشت و در سال ۱۳۴۸با توجه به وجود وهابیت در قوچان و درگیری وهابیت و شیعه، مبارزه با وهابیت را آغاز کرد. به گفته یکی از بزرگان او در زمان خودش تنها کسی بود که برای حفظ اعتقادات علویان و شیعیان توانست در برابر آنان بایستد. شیخ عبدالله در سال ۱۳۵۲به طرز مشکوکی از دنیا رفت که شایع است به دست وهابیت مسموم و شهید شد. وی در صحن حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شده است.
میرزا محمد حسن شیروانی
از علما و محققان معروف شیروان دوره صفویه و متوفی ۱۰۹۸ه.ق. است. از ایشان ۴۸اثر علمی و ادبی باقی مانده که “تالیفات حاشیه معالم الاصول و شرح حکمت‌العین” از جمله آنهاست.حجت‌الاسلام حاج میرزا محمد مجتهدی شیروانی از علمای معروف شیروان و از هم دوره‌های درسی حضرت آیت‌الله کفایی است. چندین جلد کتاب به صورت دست نویس در مسایل دینی از ایشان باقی مانده است.
شیخ حسن شکرانی
شیخ حسن شکرانی از علمای شیعه معاصر در سال ۱۳۲۷در روستای کوران اسفراین متولد شد. او تحصیلات خود را در سبزوار و در مدرسه فصیصیه به مدت ۱۰سال به پایان رساند. وی از شاگردان مورد تمجید آیت‌الله فقیه سبزواری بود. ایشان برای ادامه تحصیل عازم مشهد مقدس و تهران شد و در محضر بزرگان کسب فیض نمود. او مدتی در مشهد مقدس به تدریس مشغول بود که بعد از قضیه کشف حجاب و فاجعه مسجد گوهرشاد و فشارهای رضا شاه به زادگاه خود برگشت. وی دست نوشته‌های بسیاری راجع به تاریخ اسفراین، اقوام و فرهنگ و غیره دارد.
شمس‌الدین محمد بیدوازی
در سال ۱۲۶۷ه.ق. در روستای بیدواز اردغان چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی خود را در مکتب‌خانه‌های این روستا به پایان برد و برای ادامه تحصیل عازم بارگاه ملکوتی امام علی (ع) شهر نجف شد و ۱۶سال در این شهر در خدمت علمای شیعه کسب فیض نمود. ایشان در علوم قرآنی، حدیث و ادعیه مطالبی نوشته و در اختیار جویندگان دانش قرار داده است.
میرزا بیدوازی
میرزا بیدوازی فرزند موسی‌الرضا از علمای قرن سیزدهم هجری است. وی در روستای بیدواز اردغان اسفراین متولد و در همان روستا در مکتب‌خانه تحصیلات خود را به پایان برد. او علاوه بر تحصیل در حوزه علوم دینی، خطی بسیار خوش داشته و حدود ۱۹۹ جلد قرآن با خط وی باقی مانده است. وی حدود ۱۲۰سال عمر کرد و بعد از فوت در مشهد مقدس در جوار حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) دفن شد.
شیخ فضل‌الله آل شیخ
شیخ فضل ا… آل شیخ از برجسته ترین واعظان بجنورد در زمان خود بود وی به نهج البلاغه احاطه کامل داشته و همیشه در اغاز هر وعظ خطبه هایی از آن را قرائت و تفسیر میکرد.او در مجالس وعظی که در عشق آباد ترکمنستان تشکیل میشد نیز شرکت میکرد . شیخ فضل ا… آل شیخ در مشهد مقدس اقامت داشت و در سال ۱۳۴۰ هجری شمسی در همانجا مرحوم گردید.
شیخ مرتضی بجنوردی از زهاد و مقدسان شهر بجنورد
حاج شیخ محمد شریف در کتاب گنجینه دانشمندان مینویسد : از بجنورد دانشمندان بزرگی برخاسته اند که از انهاست مرحوم آیت ا… حاج شیخ محمد تقی بجنوردی و فرزند مرحومش آیت ا… حاج شیخ مرتضی بجنوردی حاج شیخ مرتضی فرزند محمد تقی بجنوردی از زهاد بود و مقدسین به وی اعتقاد داشتند و با او نماز میخواندند . شیخ مرتضی در مشهد سکونت داشت و در محرم سال ۱۳۵۰ در همانجا وفات یافت و در کنار پدرش مدفون گشت.
حاج شیخ عبدا… رازی
عبدا…بن علی اکبر بجنوردی در سال ۱۳۰۸ هجری قمری در راز و جرگلان( یکی از شهرستانهای کنونی خراسان شمالی )به دنیا آمد و پس از تحصیل مقدمات صرف ونحو در تاریخ ۱۳۲۴ برای تحصیل علوم دینی به مشهد مقدس مشرف شد . در مدرسه نواب و « سلیمان خان » به تلمذ نزد اساتید وقت پرداخت.وی در خدمت آقا شیخ محمد رضا یزدی ، معانی ، بیان ، بدیع، منطق و اصول مقدماتی را فراگرفت. شرح لمعه و قوانین را در نزد «حاج ملا آقا بزرگ» و « آقامیرزا محمد باقر مدرس » خواند و سطح مکاسب و رسائل را از محضر « آقا شیخ حسن برسی» و شوارق الالهام را از شیخ حسن کاشی متکلم آموخت. همچنین در محضر « حاج میرزا محمد » – « اقا زاده » و« آخوند ملا کاظم خراسانی » به فراگیری کفایه پرداخت و چندی نیز در خدمت «آیت ا… حاج آقا حسین قمی» به درس خارج مشغول گردید.شیخ عبدا… رازی سپس برای تکمیل تحصیلات به نجف اشرف مشرف شد و پس از چندی به اخذ تصدیق تحصیل نهایی و اجازه از آیت ا… سید ابوالحسن اصفهانی نائل آمد و دو اجازه نامه نقل حدیث از آیات عظام اصفهانی و میرزا محمد حسین نائینی گرفت .او مدتها در محمد آباد مانه و سملقان اقامت داشت و در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به بجنورد آمد.با آمدن شیخ رازی به بجنورد در برنامه های احیای ماه رمضان تحولی ایجاد شد . وی در سن ۸۱ سالگی نابینا شد و به قصد معالجه و توسل و شفا خواستن از دارالشفای حقیقی به آستان اقدس حضرت ثامن الائمه علی بن موسی الرضا (ع) مشرف گشت . پس از معالجه و توسل ،چشمانش بینایی خود را بازیافت و از امراض نیز آسوده شد. از آن به بعد نیت کرد در مراجعت به بجنورد مدیحه ای در ثنای آن حضرت بسراید. پس از سرودن مدیحه گویا به او مددی معنوی و روحانی رسید و طبع روانی پیدا کرد و به تدریج دیوانی از اشعار مذهبی گرد آورد.دیوان حاج شیخ عبدا… رازی مشتمل بر حمد و ثنای خداوند و مناجات و مدایح و مصایب آل عبا و موعظه و اندرزو …. است. از حاج شیخ عبدا… رازی رساله ای به نام « خلاصه العقاید » در ۴۰ صفحه و دیوان شعری در ۸۰ صفحه – مجموعا در یک جلد – در سال ۱۳۴۸ به چاپ رسیده است . وی در اشعارش « عبدرازی » تخلص مینمود و از او سروده های چاپ نشده بسیار و یادداشتهای دست نویس باقی است . حاج شیخ عبدا… رازی بجنوردی در سن ۸۹ سالگی (۱۳۵۵ شمسی) دیده از جهان فرو بست و درآ ستان سلطان سید عباس واقع در شهرستان بجنورد به خاک سپرده شد.
حاج کاظم تبریزی
حاج کاظم تبریزی در سال ۱۳۰۰ شمسی در بجنورد دیده به جهان گشود . وی یکی از زاهدان و عارفان نامدار زمان خود به شمار میآمد و همواره در مجالس و محافل عرفانی حضور می یافت .حاج کاظم پیشه نانوایی داشت و شبها با لباس مبدل در کوچه ها به مداحی می پرداخت و اگر پولی به او میدادند – انها را بین افراد مستحق که میشناخت تقسیم میکرد . حاج کاظم تبریزی یکی از مداحان و شیفتگان ائمه اطهار (ع) بوده وتمایلی به خواندن سرودهایش نزد دیگران نداشته است.عارف بجنوردی نیز یکی از مریدان حاج کاظم تبریزی است. سرانجام در پانزدهم آبانماه ۱۳۶۴ هجر ی شمسی در سن ۶۴ سالگی چشم از جها ن فرو بست.
هیبت ا… ناطق
در سال ۱۲۶۸ شمسی در یکی از روستاهای مانه و سملقان متولد شد.از همان کودکی در مانه (از شهرهای کنونی خراسان شمالی) مطالعه را با خواندن پندهای عاقلانه آغاز کرد. در سرلوحه ی آثار بیشماری که خوانده و آنها را کاملا درک نموده بود ، قرآن کریم و کتابها ادیان دیگر چون تورات و انجیل و اوستا و… جای دارد.سرودن شعررا از نوحه ومرثیه سرایی در ایام محرم شروع کرد و تا آنجا پیش رفت که آوازه ی مراثی فارسی ، ترکی و کردی او به شهرهای همجوار نیز رسید.شیفتگی و ارادت عمیق ناطق به خاندان عصمت و طهارت ، بویژه امیرالمومنان حضرت علی (ع) تا پایان حیاتش با او بود.در سالهای اختناق ستمشاهی ، شاعران و نویسندگان آزاده ای بودند که در راه مبارزه با حکومت جابر و آگاه ساختن جامعه تا پای جان کوشیدندو صدای اعتراض و عدالت خواهی خود علیه بیداد و ستم رابه گوش توده ها رساندند. ناطق بجنوردی نیز در صف این شاعران جای داشت . چهل و اندی سال پیش این سخندان فاشگو و ادیب ستیزه جو که با غاصبان حقوق ملت سر پیکار داشت ، در انزوای روستای پیش قلعه بجنورد لب از گفتار فرو بست. طنین فریاد دادخواهانه او که از خشمی نجیب و اصالتی انسانی ریشه میگرفت ، هنوز هم پس از گذشت سالها شنیدنیست .ناطق بارها تهدید شده بود که چنانچه تند گوییها و انتقاد هایش ادامه یابد به سرنوشت شاعرانی چون میرزاده عشقی دچار خواهد شد. اما هربار از او پاسخ شنیده بودند که :«چه سعادتی بالاتر از شهادت در راه حق گویی » .سرانجام در تیر ماه ۱۳۲۸ دوستان ناطق او را در حالیکه بیمار بود ، با درشکه ای نزد خانواده اش به پیش قلعه بردند و چند روزی نگذشت که در ۲۹ تیر همان سال به مرگی مشکوک در گذشت و در گورستان پیش قلعه از روستاهای مانه و سملقان به خاک سپرده شد
– سید حسن امامی (امام جمعه)؛ از روحانیان و مجتهدان برجسته بجنورد.
– میرزا محمد بجنوردی؛ از علمای برجسته شهرستان جاجرم (خراشا) و معاصر با آخوند خراسانی.
– حاج ملا تقی بجنوردی؛ از علمای مشهور شهرستان جاجرم (روستای طبر).
– حجت‌الاسلام ملا صادق؛ از علمای برجسته شیروان و استاد و مدرس مدرسه باقریه مشهد.
– حاج شیخ عبدالرسول معین؛ حاکم شرع و امام جماعت شهر قدیم شیروان.
– شیخ عبدالغفور جهانی؛ عالم و حاکم شرع در شیروان.
– غلامرضا باقری الله‌آباد؛ سخنور و عالم مولف از علمای الله‌آباد شیروان.
– شیخ غلامرضا سلیمی زوارم؛ بزرگترین واقف شیروان.
– شیخ ابراهیم واعظی؛ امام جماعت متقی شیروان.
– حاج سید احمد شهرستانی؛ از علما و فضلای شیروان و بنیانگذار حوزه علمیه آیت‌الله حکیم شیروان.
– شیخ عبدالحسین تالهی برزلی؛ مدرس حوزه علمیه.
– آیت‌الله سید احمد حسینی خراسانی؛ مدرس و استاد حوزه علمیه قم (در قید حیات).
– محمد قاضی؛ فرزند ملا میرزا هم عصر آخوند خراسانی صاحب کتاب کفایه از علمای برجسته اسفراین.